Παναγία Γαλόκτιστη


Γαλόκτιστης Παναγίας ναός Πύργος Τηλλυρίας, Κύπρος

Ανάμεσα στις κοινότητες Πάνω και Κάτω Πύργος Τηλλυρίας (Επαρχία Λευκωσίας) βρίσκεται ο ναός της Παναγίας της Γαλόκτιστης. Η προσωνυμία Γαλόκτιστη παραπέμπει στη μεγάλη οικοδόμηση του ναού. Σύμφωνα με την παράδοση, για να στεριώσει ο ναός, αντί για νερό, η λάσπη ζυμώθηκε με γάλα από τα κοπάδια των βοσκών της περιοχής. Ακόμη και σήμερα ο ναός ραίνεται με γάλα, ζωικό η ανθρώπινο, για ίαση υπαρχόντων προβλημάτων.

Αρχιτεκτονικά ο ναός αποτελείται από δύο φάσεις. Ο κυρίως ναός είναι μικρών διαστάσεων, μονόχωρος καμαροσκέπαστος. Σ’αυτόν στα δυτικά προσετέθη τετράγωνος νάρθηκας, ο οποίος καλύπτεται με φουρνικό τρούλο, χαρακτηριστικό γνώρισμα σειράς μνημείων της μεσοβυζαντινής εποχής της Κύπρου. Ως δομικά υλικά χρησιμοποιήθηκαν τοπικοί ηφαιστειογενείς λίθοι, ψαμμιτόλιθοι και κροκάλες από το παρακείμενο ποτάμι. Ως συνδετικό υλικό, χρησιμοποιήθηκε ασβεστοκονίαμα, το οποίο φαίνεται ότι αρχικά κάλυπτε και τις εξωτερικές επιφάνειες των τοίχων, οι οποίες έφεραν ερυθρόγραφη διακόσμηση από γεωμετρικά στοιχεία. Ίχνη της διασώζονται στον δυτικό εξωτερικό τοίχο του νάρθηκα. Η στέγη είναι καλυμμένη με υδραυλικό κονίαμα και το δάπεδο με βότσαλα. Ο ναός έχει δύο ορθογώνιες εισόδους στον νάρθηκα (βόρειο και δυτικό τοίχο) και μικρό παράθυρο στην αψίδα του ιερού βήματος. Ο ναός ήταν πλήρης τοιχογραφιών. Έχουν εντοπισθεί δύο επάλληλα στρώματα, τα οποία όμως έχουν υποστεί εκτεταμένες φθορές. Η ανασύσταση του εικονογραφικού κύκλου του ναού είναι δύσκολη. Από το αρχικό στρώμα δεν έχει διασωθεί κάποια σκηνή. Στην αψίδα του ιερού βήματος σώζεται από τους συλλειτουργούντες ιεράρχες ο άγιος Αυξίβιος, ενώ στον βόρειο τοίχο του κυρίως ναού εικονίζονται οι άγιοι Κωνσταντίνος και Ελένη. Μέρος της σκηνής της Γέννησης του Χριστού σώζεται στο φουρνικό. Αδιάγνωστος άγιος βρίσκεται στον βόρειο τοίχο του νάρθηκα, και στον πεσσό του βόρειου σφαιρικού τριγώνου εικονίζεται ο άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος, ο οποίος ήταν μέρος της σκηνής της δέησης. Στον νότιο τοίχο υπήρχε η μορφή αρχαγγέλου.

Με βάση αρχιτεκτονικά και τεχνοτροπικά στοιχεία, ως εποχή ανέγερσης του κυρίως ναού, προτείνεται ο 11ος αιώνας και για τον νάρθηκα και δεύτερη φάση τοιχογράφησης ο 12ος αιώνας.
Αξιόλογη είναι η μεγάλων διαστάσεων εφέστιος εικόνα του ναού, η οποία εικονίζει βρεφοκρατούσα Παναγία στον τύπο της Κυκκώτισσας, και χρονολογικά τοποθετείται στα τέλη του 13ου αιώνα.
Βιβλιογραφία: Σολομίδου Ιερωνυμίδου Μαρίνα, «Εργασίες συντήρησης και αποκατάστασης σε εκκλησιαστικά μνημεία της μητροπολιτικής περιφέρειας Μόρφου, που αναλήφθησαν από το Τμήμα Αρχαιοτήτων κατά την περίοδο 1998 -2000», Ιερά Μητρόπολις Μόρφου 2000 χρόνια τέχνης και αγιότητος, Λευκωσία 2000, σσ. 203 -204.
Φιλοθέου Γεώργιος, «Η εκκλησία της Παναγίας της Γαλόκτιστης στον Πύργο Τηλλυρίας», Πρακτικά συνεδρίου: Τηλλυρία μνήμες, ιστορία και αρχαιολογία, Λευκωσία 2010, σσ. 97 -120.